8/8/2009 ΟΜΙΛΙΑ ΟΜΙΛΙΑ στο 2ο Συνέδριο Αποδήμων Ρεθυμνιωτών, στο Ρέθυμνο, Κρήτης, με θέμα: «Απόδημοι και Τουρισμός»

Αγαπητοί φίλοι, Ευχαριστώ για την πρόσκληση να λάβω μέρος και να μιλήσω στο Συνέδριό σας. Θεωρώ τιμή μου να βρίσκομαι μαζί σας, μαζί με τους Έλληνες του εξωτερικού, τους απόδημους Ρεθυμνιώτες σε όλο τον κόσμο και με τη σειρά μου σας καλωσορίζω στη πατρίδα μας. Για μας εδώ στην Ελλάδα, η παρουσία των συμπατριωτών μας σ’ ολόκληρο τον πλανήτη αποτελεί πάνω απ’ όλα ευθύνη γιατί γνωρίζουμε ότι, εσείς πρώτοι απ’ όλους, ποτίζετε τις ρίζες του Ελληνισμού, ενισχύετε την εθνική μας ταυτότητα, είστε οι κοινωνοί του πολιτισμού μας, της ιστορίας μας και των αξιών, πάνω στις οποίες πορεύτηκε ο λαός μας ανά τους αιώνες. Ως μέλος της Ειδικής Μόνιμης Επιτροπής Απόδημου Ελληνισμού της Βουλής των Ελλήνων στην οποία συμμετέχω εκ μέρους του ΠΑΣΟΚ, αισθάνομαι την ευθύνη αυτή ακόμα μεγαλύτερη. Καλούμαι και εγώ όπως και τα υπόλοιπα μέλη της Επιτροπής να επεξεργαστούμε τα ζητήματα που σας αφορούν και να τα μεταφέρουμε με προτάσεις στην Εθνική μας Αντιπροσωπεία, ώστε να ληφθούν αποφάσεις και να δοθούν λύσεις και προς όφελός σας και προς όφελος της πατρίδας μας. Η αμφίδρομη σχέση της Ελληνικής Διασποράς με την πατρίδα και της πατρίδας με τον απανταχού Ελληνισμό, είναι η σημαντικότατη αρχή ανάπτυξης και καλλιέργειας του εδάφους, για τους κοινούς μας στόχους, τα κοινά μας οράματα, τις κοινές μας επιδιώξεις. Ιδιαίτερα οι νεότερες γενιές των αποδήμων πρέπει να τύχουν της μεγαλύτερης προσοχής και υποστήριξης από τη μητέρα πατρίδα για να ενταχθούν όσο πιο δυναμικά γίνεται σ’ αυτή την αναγκαιότητα. Στο πλαίσιο της στρατηγικής για τον Απόδημο Ελληνισμό, η συνεχής σφυρηλάτηση της ενότητας όλων των ανθρωποδυνάμεων των Ελλήνων ανά τον πλανήτη είναι η πάγια και πρωταρχική επιδίωξη όλων μας. Mεταξύ των στόχων πάνω στους οποίους βασίζεται και επιβεβαιώνεται αυτή η επιδίωξη συγκαταλέγονται: Ο συνεχής προσδιορισμός της δύναμης των Ελλήνων όπου γης, ποσοτικά και ποιοτικά.

Ο συντονισμός των πολύπλευρων προσπαθειών, στην κατεύθυνση μιας μόνιμης και διαρκούς αμοιβαίας επωφελούς επικοινωνίας. Ο καθορισμός τακτών συναντησιακών γεγονότων διαλόγου και διατύπωσης προτάσεων. Η συνεργασία των Οργανώσεων των Αποδήμων με ομοειδείς οργανώσεις τρίτων χωρών. Άξονες μιας τέτοιας προσέγγισης πρέπει να είναι : Η ανάγνωση και μελέτη του παγκόσμιου περιβάλλοντος Η ανάπτυξη της αμφίδρομης σχέσης ανάμεσα στην Ελλάδα και τους Έλληνες του εξωτερικού. Η διασύνδεση των θεμάτων στρατηγικής σημασίας για την Ελλάδα και τον ελληνισμό, με τα διεθνή κέντρα αποφάσεων ή επιρροής. Σ’ αυτή τη στρατηγική και σ’ αυτή την πολιτική προσέγγιση, ο ρόλος και η συμμετοχή όλων είναι αναγκαία και αναντικατάστατη. Στον 21ο αιώνα που έχουμε εισέλθει εδώ και εννέα χρόνια, γινόμαστε μάρτυρες ανακατατάξεων και μεταβολών που συγκροτούν μια ιστορική καμπή για την ανθρωπότητα. Στο νέο αυτό περιβάλλον οι κοινότητες της Διασποράς, αλλά και κάθε απόδημος ξεχωριστά, διαδραματίζουν πολύπλευρους ρόλους για να ωφεληθεί η χώρα μας και για να υπηρετηθούν με τον καλύτερο τρόπο τα εθνικά μας συμφέροντα. Ιδιαίτερα στη δύσκολη αυτή περίοδο της παγκόσμιας κρίσης, η συστράτευση όλων των δυνάμεων του Ελληνισμού γίνεται ακόμα πιο αναγκαία. Στο επίπεδο της οικονομίας και ειδικότερα σε ότι αφορά τον τουρισμό, οι Έλληνες του εξωτερικού αποτελούν βασικό παράγοντα για τη στήριξη και την ανάπτυξή του. Στο σημείο αυτό θάθελα να ξεκαθαρίσω την αντίληψη που έχω για την έννοια τουρισμός. Η θέση μου και η άποψή μου είναι ότι, το περιεχόμενο της έννοιας αυτής είναι πρωτίστως πολιτισμικό. Η ομηρική περιγραφή στην Οδύσσεια αποδίδει εξαιρετικά εύστοχα το τι είναι εν τέλει ο τουρισμός: «πολλών δ’ ανθρώπων ίδεν άστεα και νόον έγνω» (κι ανθρώπων γνώρισε πολλών, τους τόπους και τις αντιλήψεις). Πέρα από την ποιητική διάθεση, στη φράση αυτή εγγράφεται όλο το βιωματικό στοιχείο της περιήγησης των ανθρώπων στο χώρο και στο χρόνο. Αυτή η πρόσληψη και η αντίληψη για τον τουρισμό πρέπει να είναι η αφετηρία για κάθε δραστηριότητα του κράτους στην τουριστική του πολιτική. Όσο σημαντικός κι αν είναι για την οικονομία ο τουρισμός, όπως άλλωστε θα αναπτύξω στη συνέχεια, η προσέγγιση κάθε σχετικού ζητήματος πρέπει να γίνεται υπ’ αυτή την οπτική. Θέλω να πιστεύω ότι και οι ιδιώτες επιχειρηματίες του χώρου του τουρισμού για τους οποίους θα μιλήσω εκτενώς πιο κάτω, έχουν ίδια άποψη. Υποστηρίζω ακόμα ότι, μέσω του τουρισμού συναρθρώνονται πολιτισμικές ετερότητες στα πλαίσια μιας ευρύτερης ενότητας ευρωπαϊκής και παγκόσμιας, που φέρνει κοντά τους λαούς, που φέρνει κοντά άνθρωπο με άνθρωπο απ’ όλα τα μέρη της γης. Κυρίες και κύριοι, Η ανάγκη για συντονισμένες δράσεις και αποφάσεις στον τομέα του τουρισμού, είναι σήμερα ακόμα πιο επιτακτική, αφού διαπιστώνονται, ιδιαίτερα το τελευταίο διάστημα, αρνητικές επιδόσεις στη χώρα μας. Σύμφωνα με τα στοιχεία που δημοσιοποίησε ο ΣΕΤΕ, η τουριστική κίνηση στην ΄Ελλάδα το διάστημα Ιανουαρίου-Ιουνίου 2009, είναι περίπου 10% πιο χαμηλά σε σχέση με το αντίστοιχο διάστημα του 2008. Δηλαδή, το διάστημα αυτό, επισκέφθηκαν τη χώρα, 500.000 τουρίστες λιγότεροι από πέρισυ. Το τουριστικό συνάλλαγμα στο πρώτο πεντάμηνο του έτους υποχώρησε κατά 18%, σύμφωνα με την ανακοίνωση της Τράπεζας της Ελλάδος. Στο μεταξύ, χάθηκαν 19.000 θέσεις εργασίας στον τουριστικό τομέα που απασχολεί το 20% των εργαζομένων της χώρας. Είναι βέβαιο ότι ο τουρισμός συγκροτεί μια σύγχρονη μορφή βαριάς βιομηχανίας, έναν οικονομικό πυλώνα στον οποίο στηρίζεται εν πολλοίς, αν όχι στο μεγαλύτερο μέρος η εθνική μας οικονομία. Κατά συνέπεια πρέπει να δοθεί η μέγιστη προσοχή για τη διαφύλαξή του, και σήμερα στις συνθήκες της κρίσης και αύριο, εν όψει της επιδιωκόμενης πάντα ανάπτυξης. Πρώτη προϋπόθεση και για να αντιμετωπισθεί η κρίση και να στηριχθεί ο τουριστικός τομέας και κατ’ επέκταση η οικονομία της χώρας είναι, η πολιτική εξουσία να διαθέτει και να εφαρμόσει ένα συνολικό σχέδιο για τον τουρισμό. Ένα σχέδιο στο οποίο θα εντάσσεται ενεργά το ομογενειακό στοιχείο, με βάση την αμφίδρομη σχέση που ανέφερα στην αρχή της ομιλίας μου. Σε κάθε περίπτωση τα Θεσμικά Δίκτυα του Ελληνισμού ανά τον πλανήτη, ως οι γέφυρες και οι ιμάντες προώθησης των συμφερόντων της πατρίδας μας, έχουν και γι’ αυτό το ζήτημα τον πρώτο ρόλο. Για την αποτελεσματικότερη δραστηριοποίηση των Δικτύων και για τον στόχο της ανάπτυξης του τουρισμού, πρέπει να υπάρχει, Εθνική Τουριστική Στρατηγική. Είναι αναγκαίο και επιβάλλεται οι Έλληνες του εξωτερικού, να έχουν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση αυτής της στρατηγικής μέσω των θεσμικών τους εκπροσώπων. Οι Έλληνες της Διασποράς είναι ουσιαστικά σύμβουλοι της Ελλάδας και έτσι πρέπει να τους βλέπουμε. Ενόψει της επιτυχίας του επιδιωκόμενου σκοπού, είναι απαραίτητος ο συντονισμός από το Συμβούλιο Απόδημου Ελληνισμού των 3000 οργανωμένων εκφράσεων ανά την υφήλιο της ομογένειας, σε συνεργασία και με την υποστήριξη του Ελληνικού Υπουργείου Τουρισμού και της ελληνικής κυβέρνησης συνολικά. Υπάρχει μια άλλη Ελλάδα στο εξωτερικό και το ζήτημα είναι, πως η Επίσημη Ελλάδα θα ενσωματώσει τη δυναμική των εκατομμυρίων Ελλήνων της διασποράς, στις ανάγκες που υπάρχουν, αλλά και στη βάση του αμοιβαίου οφέλους.

Για παράδειγμα, οι επιχειρηματίες Έλληνες του εξωτερικού για να επενδύσουν στη χώρα μας και ειδικότερα στον τομέα του τουρισμού ή σε χώρους σχετικούς με τον τουρισμό, πρέπει να έχουν πλήρη βοήθεια και ενημέρωση από το ελληνικό κράτος, στα πλαίσια πάντα των αρχών του ανταγωνισμού και της ισότητας των ευκαιριών. Αν η αντιμετώπισή τους δεν είναι αυτή που πρέπει από τις εγχώριες δημόσιες υπηρεσίες, αν δεν υπάρξει ευνοϊκό οικονομικό κλίμα στη χώρα μας, φοβάμαι ότι οι όποιες καλές προθέσεις των Ελλήνων επιχειρηματιών που ζουν σε άλλα κράτη θα ατονήσουν και θα επέλθει απογοήτευση που θα τους αποτρέψει από το να επενδύουν στη πατρίδα. Σε κάθε περίπτωση, το κλειδί για τουριστικές επενδύσεις στην Ελλάδα, το κρατά πάντα η ελληνική πολιτεία και η ελληνική κυβέρνηση. Μόνο με ευνοϊκό κλίμα στο εσωτερικό της χώρας μας θα είναι αποτελεσματική η όποια δράση των Ελλήνων του εξωτερικού, για τη στήριξη του τουριστικού μας προϊόντος. Όσον αφορά την επιχειρηματική παρουσία της ομογένειας και τις δυνατότητες που υπάρχουν για δράσεις στο χώρο του ελληνικού τουρισμού, καθοριστικός είναι ο ρόλος των Δικτύων. Έχουν γίνει πολλές συζητήσεις για τα Δίκτυα του Ελληνισμού, τη συνολική τους παρουσία και δράση, όπως επίσης τις κατά τομέα δραστηριότητές τους. Ειδικά για ζήτημα του τουρισμού, τα δίκτυα θα πρέπει να καλύπτουν συγκεκριμένες ανάγκες. Κατ’ αρχήν οι καταγραφές δεδομένων και η επικαιροποίησή τους, ως στοιχεία απαραίτητα για την κάθε σχετική προσπάθεια, είναι το πρώτο αιτούμενο. Στοιχεία που αφορούν, επιχειρήσεις και επιχειρηματίες αποδήμων, ανά χώρα ή χώρες και ανά δραστηριότητα, με έμφαση σε όσους απ’ αυτούς δραστηριοποιούνται γύρω από τον τουρισμό. Στοιχεία επιμελητηρίων, όπου υπάρχουν και καταγραφή Ελλήνων που δραστηριοποιούνται σε ξένα Επιμελητήρια, ή Επιμελητήρια συνεργασίας Ελλήνων και αλλοδαπών. Αποτύπωση κάθε μορφής συνεργασίας ελλήνων και ξένων επιχειρηματιών με προσανατολισμό στο τουριστικό τομέα ή σε περί αυτών δραστηριότητες. Διασύνδεση των Ελλήνων επιχειρηματιών του εξωτερικού μεταξύ τους, αλλά και με τους ξένους επιχειρηματίες σε όλες τις περιφέρειες του ΣΑΕ και ιδιαίτερα της Ευρώπης λόγω της Ε. Ένωσης. Συνεργασία με την Τοπική Αυτοδιοίκηση της χώρας μας στη βάση συγκεκριμένων προτάσεων και προγραμμάτων, για την ανάπτυξη τουριστικών δραστηριοτήτων. Ενεργοποίηση γραφείου Αποδήμων στις Νομαρχίες. Διοργάνωση Συνεδρίων Αποδήμων επιχειρηματιών για τον Τουρισμό, σε συνεργασία με επιχειρηματίες της Ελλάδας αλλά και αλλοδαπούς. Συνεχής ενημέρωση από την πλευρά της Ελλάδας των ομογενειακών οργανώσεων, για κάθε σχετικό ζήτημα. Για τα παραπάνω, το ΣΑΕ και κάθε Περιφέρεια έχουν προσφέρει πολλά μέχρι τώρα και είναι άξιοι συγχαρητηρίων. Πρέπει να γίνουν ακόμα περισσότερα με την ενεργό αρωγή του Ελληνικού κράτους. Ο συντονισμός των Αποδήμων στο ειδικό κεφάλαιο του τουρισμού πρέπει να εξυπηρετεί και ειδικότερους σκοπούς, όπως για παράδειγμα, ο «απεγκλωβισμός» του τουριστικού μας προϊόντος από αποκλειστικές εξαρτήσεις μεμονωμένων αγορών. Δεν πρέπει να επαφιόμαστε στις κύριες τουριστικές αγορές μας, όπως είναι η Μ. Βρετανία και η Γερμανία. Οφείλουμε να επεκτείνουμε τη διείσδυσή μας και στις υπόλοιπες δυναμικά ανερχόμενες τουριστικές αγορές, όπως είναι η Ρωσία και οι χώρες του πρώην ανατολικού μπλόκ, η Κίνα, η Ιαπωνία, κ.α., που έχουν παγκοσμίως το δυναμικότερο προφίλ εξερχόμενου τουρισμού. Πρέπει να αυξήσουμε την παρουσία μας σ’ αυτές τις χώρες όχι μόνο με τη διαφήμιση από την Ελλάδα, αλλά και με την ακόμα μεγαλύτερη σύμπραξη-παρέμβαση των εκεί ομογενών. Στη κοινή μας προσπάθεια για την υλοποίηση των στόχων αυτών, τεράστια είναι η σημασία του Διαδικτύου για μια οργανωμένη και μαζική παρουσία της χώρας μας μέσω του internet, με τη βοήθεια των κατάλληλων υπηρεσιών του ελληνικού κράτους. Η ιστοσελίδα του ΣΑΕ και όλες οι άλλες ιστοσελίδες στις περιφέρειες, ιδιαίτερα αυτές της νεολαίας, μπορούν να παίξουν καθοριστικό ρόλο. Επίσης, με προσωπικές προσπάθειες των Ελλήνων του εξωτερικού με τη χρήση π.χ. του facebook ή άλλων παρόμοιων συστημάτων. Αγαπητοί φίλοι, Η χώρα μας είναι ένας από τους πιο δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς σε παγκόσμιο επίπεδο, που πρέπει και μπορούμε να προβάλλουμε με τους κατάλληλους τρόπους.

Είναι προφανές ότι οι Έλληνες που ζουν σε όλο τον πλανήτη, είναι οι καλύτεροι πρεσβευτές για να επιλέγουν οι ξένοι την πατρίδα μας ως τόπο τουρισμού κάθε μορφής. Για να έρχονται οι ίδιοι οι ομογενείς στην Ελλάδα, υπό τις καλύτερες συνθήκες. Όλες οι μελέτες γύρω από τον τουρισμό, αλλά και η εμπειρία έχουν δείξει ότι ο καλύτερος τρόπος προβολής μιας χώρας, είναι η προσωπική επικοινωνία. H απόδοση αυτής της μορφής διαφήμισης, έχει τη μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα σε σχέση με τους άλλους τρόπους προβολής (δημοσιεύσεις, αφίσες, τηλεοπτικά spots κ.λ.π.) Aυτό σημαίνει ότι οι Έλληνες του εξωτερικού και οι οργανώσεις τους, όσο περισσότερο προσαρμόζουν τις προσπάθειες στήριξης του ελληνικού τουρισμού, σε μορφές επικοινωνίας που έχουν ως κυρίαρχο στοιχείο τη προσωπική τους παρουσία, τόσο καλύτερα αποτελέσματα προκύπτουν. Στην ετήσια έκθεση του ΣΑΕ για το 2008, και στο ειδικό κεφάλαιο για την Τουριστική Ανάπτυξη διατυπώνονται συγκεκριμένες προτάσεις για την υποστήριξη της τουριστικής μας πολιτικής. Συγκεκριμένα, το προεδρείο του ΣΑΕ προτείνει: 1. Την προβολή του Ελληνικού Τουρισμού και σε άλλες γεωγραφικές ζώνες όπως στην Λατινική Αμερική, όπου ακόμα δεν υπάρχει Γραφείο ΕΟΤ σε ολόκληρη την Κεντρική και Νότιο Αμερική. 2.Την ανάπτυξη μιας στενότερης συνεργασίας με το Υπουργείο Τουριστικής Ανάπτυξης και με τα γραφεία του ΕΟΤ που λειτουργούν. Το ΣΑΕ έχει επανειλημμένα θέσει τις δυνάμεις του στη διάθεση της Ελλάδας για την προώθηση του τουρισμού. 3. Τη διανομή πλούσιου διαφημιστικού υλικού σε όλους τους φορείς του Ελληνισμού. 4. Τη καταγραφή των Ελληνικών Τουριστικών γραφείων που λειτουργούν στο εξωτερικό. 5. Την ανάγκη στενότερης συνεργασίας με την Τοπική Αυτοδιοίκηση και στήριξης στην υλοποίηση εκδηλώσεων και προγραμμάτων με σκοπό την τουριστική προβολή των περιοχών της Ελλάδας σε Ελλάδα ή εξωτερικό. 6. Τη προβολή και διάθεση διαφημιστικού υλικού σε επιλεγμένους χώρους και σε πολιτιστικές εκδηλώσεις της ομογένειας. 7.

Την πραγματοποίηση στοχευμένων επαφών με οικονομικούς παράγοντες σε ΗΠΑ, Καναδά, Ρωσία, Κίνα, Νότιο Αφρική για την προώθηση του φιλελληνισμού και του τουρισμού. Με αυτές τις προτάσεις κανείς δεν μπορεί να είναι αντίθετος και η Ελληνική Κυβέρνηση οφείλει να ενεργοποιηθεί για την υλοποίησή τους. Αντίστοιχες δράσεις έχουν προταθεί και από τις περιφέρειες, όπως της Ευρώπης, της Αμερικής ή άλλες. Η εικόνα της Ελλάδας στο εξωτερικό είναι υπόθεση όλων μας. Επιτρέψτε μου τώρα να αναφερθώ στο πεδίο της θεσμικής οργάνωσης στην Ελλάδα, σχετικά με τον τουρισμό και αυτά που κατά τη γνώμη πρέπει να γίνουν. Επιγραμματικά, αναγκαιότητες που υπάρχουν, και που πρέπει να καλυφθούν, είναι και οι εξής: α) Οι ουσιαστικές και διευρυμένες αρμοδιότητες στο Υπουργείο Τουριστικής Ανάπτυξης β) Η δημιουργία Διυπουργικού Οργάνου, πολιτικής τουρισμού, με ουσιαστικό ρόλο. γ) Η ειδική μέριμνα για τη «διαχείριση κρίσεων» στον Τουρισμό δ) η αποκέντρωση της ευθύνης εφαρμογής της εθνικής τουριστικής πολιτικής και των μέτρων υλοποίησής της, στους φορείς της Τοπικής Αυτοδιοίκησης (σε επίπεδο περιφέρειας και Νομαρχίας) ε) Η συνεργασία Δημόσιου και Ιδιωτικού τομέα στη βάση της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης. Με την προώθηση αυτών των ζητημάτων, οι συνέργειες του Ελληνικού Δημοσίου με τους Έλληνες του εξωτερικού και τα θεσμικά τους όργανα, θα καταστούν πιο αποτελεσματικές και πιο εύκολες. Το μείζον πρόβλημα της γραφειοκρατίας και σε ότι αφορά τον τουρισμό, πρέπει να αντιμετωπισθεί καίρια. Απέφυγα να περιλάβω στην τοποθέτησή μου αυτή ζητήματα, όπως οι επιρροές των Αποδήμων στις κυβερνήσεις των κρατών που ζουν, οι εφαρμογές των διακρατικών συμφωνιών και των πρωτοκόλλων για τον τουρισμό, η αναβάθμιση των γραφείων του ΕΟΤ στο εξωτερικό κ.λ.π.

Τα θεωρώ αυτονόητα και νομίζω ότι επ’ αυτών θα υπάρξουν παρεμβάσεις στη συζήτηση που θα ακολουθήσει. Δεν ανέπτυξα επίσης γενικότερα θέματα όπως, η εσωτερική οργάνωση του τουρισμού στην Ελλάδα, οι παθογένειες και τα προβλήματα που υπάρχουν στις τουριστικές υπηρεσίες, η σχέση του τουρισμού με τον πολιτισμό και το περιβάλλον ή άλλα πιο ειδικά ζητήματα όπως ο αναπτυξιακός νόμος, το ειδικό χωροταξικό για τον τουρισμό κ.λ.π. Αυτό δεν σημαίνει ότι ολ’ αυτά δεν έχουν σημασία και δεν παίζουν ρόλο στη συνολική αντίληψη για τον τουρισμό. Απεναντίας αποτελούν ζωτικά τμήματα ενός συνολικού οικοδομήματος, μιας συνολικής προσπάθειας. Η προσέγγιση όμως του θέματος της εισήγησης αυτής, δεν μπορεί να γίνει εφ όλης της ύλης. Αναφέρθηκα σε ορισμένα σημαντικά κατά τη γνώμη μου ζητήματα, ως βάση της συζήτησης. Προσπάθησα να κάνω αντιληπτό ότι τα επίπεδα συμβολής των Αποδήμων στη στήριξη του ελληνικού τουρισμού είναι δύο: Πρώτον, η συντονισμένη οργανωμένη και συνολική αντιμετώπιση από το Ελληνικό κράτος και τα αρμόδια Υπουργεία σε συνεργασία με τα Δίκτυα του Ελληνισμού, για να υπάρξει το κατάλληλο έδαφος για κάθε επί μέρους δράση Δεύτερον, Αυτή καθ’ αυτή η αυτενέργεια των Αποδήμων, επί τη βάσει των παρεμβάσεών τους στις χώρες που ζουν. Νομίζω ότι κατέθεσα σκέψεις και αφορμές για συζήτηση και πιστεύω ότι οι παρευρισκόμενοι μπορούν με τη σειρά τους να καταθέσουν τις δικές τους απόψεις και προτάσεις. Σε κάθε περίπτωση το θέμα είναι τεράστιο και υψίστης σημασίας για την πατρίδα μας και τον απανταχού ελληνισμό. Σας ευχαριστώ και πάλι για την πρόσκλησή σας και εύχομαι καλή συνέχεια στις προσπάθειες όλων, για το καλό της χώρας μας, για το καλό κάθε έλληνα του εξωτερικού και του κάθε απόδημου Ρεθυμνιώτη, για το καλό του πανέμορφου νομού σας.